Pravila o obaveznom prenosu (must carry) su prvi put uvedena u zakonodavstva evropskih zemalјa sa pojavom kablovskog distributivnog sistema i to zbog bojazni da operatori kablovskih mreža neće želeti da distribuiraju programe javnog medijskog servisa. Prema tome, prvobitna pravila o obaveznom prenosu su se odnosila samo na programe javnog medijskog servisa i na operatore kablovskih distributivnih sistema.
U skladu sa članom 106. stav 1. Zakona o elektronskim medijima (u dalјem tekstu: ZEM), Regulatorno telo za elektronske medije (u dalјem tekstu: Regulator) periodično, a najmanje jednom u tri godine, na republičkom, pokrajinskom, odnosno užem geografskom relevantnom tržištu u smislu propisa kojima se reguliše zaštita konkurencije, utvrđuje listu radijskih ili televizijskih programa koje su dužni da prenose operatori čiju elektronsku komunikacionu mrežu za distribuciju i emitovanje medijskih sadržaja koristi značajan broj krajnjih korisnika kao jedini ili prvenstveni način za primanje medijskih sadržaja, a u cilјu ostvarivanja javnog interesa i zaštite medijskog pluralizma.
Radi pravilne primene ove zakonske odredbe potrebno je dati odgovore na sledeća pitanja: koje vrste pružalaca medijske usluge se mogu naći na listi Regulatora; za koja područja se utvrđuje obaveza prenosa; na operatore kojih elektronskih komunikacionih mreža se odnosi obaveza prenosa; koji uslovi moraju biti ispunjeni da bi se jedan program našao na listi; ko snosi troškove obaveznog prenosa.
Shodno članu 44. ZEM-a medijsku uslugu pruža: a) ustanova javnog medijskog servisa; b) komercijalni pružalac medijske usluge; v) pružalac medijske usluge civilnog sektora.
Pored navedenog, razlika se može praviti i između pružalaca medijske usluge koji su u našoj nadležnosti i stranih pružalaca medijske usluge čiji se programi slobodno reemituju na našoj teritoriji u skladu sa međunarodnim dokumentima.
Već je napomenuto da je pravilo obaveznog prenosa nastalo kako bi se osigurala distribucija programa javnog medijskog servisa. Međutim, odredba člana 106. ZEM-a se ne odnosi na programe javnog medijskog servisa, odnosno oni se neće naći na listi koju utvrđuje Regulator, iz prostog razloga što je već samim zakonom propisana obaveza prenosa tih programa i to putem svih platformi. Pa tako, Zakonom o javnim medijskim servisima propisana je obaveza prenosa programa javnog medijskog servisa putem digitalnog terestričkog prenosa (čl. 15. st. 3), dok je ZEM-om predviđeno da su operatori svih ostalih mreža za distribuciju medijskih sadržaja dužni da bez naknade distribuiraju osnovne programe javnog medijskog servisa, a programe koji spadaju u nove medijske usluge samo ukoliko Regulator utvrdi da je to neophodno radi ostvarivanja javnog interesa (čl. 100. st. 10. i 11.).
Imajući u vidu navedeno, može se zaklјučiti da se odredba člana 106. ZEM-a odnosi na programe komercijalnih pružalaca medijske usluge, kao i na programe pružalaca medijske usluge civilnog sektora.
Takođe, smatramo da ne postoje prepreke da se pored programa domaćih pružalaca medijske usluge, na listi Regulatora nađu i strani programi, ukoliko se za to ispune zakonski uslovi. Naime, može se dogoditi da distribucija određenog stranog programa bude od javnog interesa u Republici Srbiji. Primera radi, radi informisanja na maternjem jeziku građana Republike Srbije koji predstavlјaju nacionalnu manjinu može se, naročito u pograničnim područjima, utvrditi obaveza prenosa stranog programa koji se proizvodi na jeziku te manjine.
Član 106. ZEM-a propisuje da se lista radijskih ili televizijskih programa utvrđuje za republičko, pokrajinsko, odnosno uže geografsko relevantno tržište u smislu propisa kojima se reguliše zaštita konkurencije.
Relevantno geografsko tržište predstavlјa teritoriju na kojoj učesnici na tržištu učestvuju u ponudi ili potražnji i na kojoj postoje isti ili slični uslovi konkurencije, a koji se bitno razlikuju od uslova konkurencije na susednim teritorijama. Primenom ovog kriterijuma tržište medijskih usluga možemo podeliti na republičko, pokrajinsko, regionalno i lokalno tržište, s obzirom da između tih tržišta postoje značajne razlike kada su ulovi za pružanje medijske usluge u pitanju (ponuda programskih sadržaja, načina finansiranja, tržište oglašavanja, obaveze u proizvodnji programa, očekivanja javnosti itd.).
Shodno navedenom, Regulator bi za svako od tih područja ponaosob (republičko, pokrajinsko, regionalno, lokalno) trebalo da utvrdi listu programa koji bi, ukoliko se za to ispune zakonski uslovi, bili u obaveznom prenosu.
Član 106. ZEM-a nameće obavezu prenosa operatorima čiju elektronsku komunikacionu mrežu za distribuciju i emitovanje medijskih sadržaja koristi značajan broj krajnjih korisnika kao jedini ili prvenstveni način za primanje medijskih sadržaja. Isto pravilo je propisano i članom 101. Zakona o elektronskim komunikacijama.
Dakle fokus nije na „određenoj vrsti platforme“ već na platformi koja služi značajnom broju korisnika kao prevashodni način prijema. Prema tome, može se reći da je po ovom pitanju prihvaćen princip „tehnološke neutralnosti“.
Međutim, mora se imati u vidu da u našem pravnom sistemu Regulator ima odlučujuću ulogu prilikom izbora programa u multipleksu, s obzirom da se dozvola za pružanje medijske usluge putem terestričkog prenosa može pribaviti jedino putem javnog konkursa. Imajući u vidu da Regulator politikom izdavanja dozvola na javnom konkursu već vodi računa o javnom interesu i o zaštiti medijskog pluralizma, to nema potrebe za primenom pravila o obaveznom prenosu putem terestričkog emitovanja. Naime, ukoliko utvrdi da je radi zaštite javnog interesa ili medijskog pluralizma neophodno na određenom području distribuirati određene vrste programskih sadržaja putem terestričkog prenosa, Regulator će za to područje raspisati javni konkurs i dozvolu izdati onom pružaocu medijske usluge čiji program zadovolјava navedene potrebe. Operator mreže za terestričku distribuciju medijskih sadržaja (ETV) je u obavezi da vrši prenos programa svih pružalaca medijske usluge kojima je Regulator izdao dozvolu na javnom konkursu.
Dakle, pravilo o obaveznom prenosu se po prirodi stvari odnosi samo na one platforme u kojima Regulator nema kontrolu izbora programske ponude, a to su kablovski, satelitski i IPTV distributivni sistem. U slučaju terestričkog prenosa pravilo o obaveznom prenosu bi se eventualno moglo primeniti jedino u situaciji kada bi se na listi Regulatora našao strani program, koji se shodno važećoj regulativi slobodno reemituju na našoj teritoriji. Inače, samo nekoliko evropskih zemalјa je propisalo obavezu prenosa operatorima terestričkih platformi i to uglavnom zemlјe u kojima se dozvola za pružanje medijske usluge putem terestričkog prenosa ne izdaje na javnom konkursu, već je operatorima ostavlјena sloboda prilikom izbora programa koje će distribuirati putem svoje mreže.
Što se tiče ispunjenosti uslova da se radi o mreži za distribuciju medijskih sadržaja koju značajan broj krajnjih korisnika koristi kao jedini ili prvenstveni način za primanje medijskih sadržaja, to utvrđuje Regulatorna agencija za elektronske komunikacije i poštanske usluge i to nakon što joj Regulator dostavi zahtev za utvrđivanje obaveze prenosa zajedno sa listom programa na koje se ta obaveza odnosi.
U većini evropskih zemalјa obaveza prenosa postoji isklјučivo kako bi se osigurala distribucija programa javnog medijskog servisa. Kod nas cilј te obaveze je dosta šire postavlјen, pa se kao razlozi za njeno nametanje javlјaju ostvarivanje javnog interesa i zaštita medijskog pluralizma.
Šta predstavlјa javni interes u javnom informisanju propisano je Zakonom o javnom informisanju i medijima (čl. 15). U skladu sa navedenom odredbom, Regulator će prilikom određivanja liste voditi računa da li programi koji konkurišu da se nađu na listi ispunjavaju jedan ili više definisanih interesa (pravovremeno informisanje svih građana, program na jeziku nacionalnih manjina, program prilagođen osobama sa invaliditetom itd.).
Što se tiče drugog uslova, emitovanje određenog programa će doprineti zaštiti medijskog pluralizma ukoliko sadržaj tog programa značajno doprinosi postojanju raznovrsnosti mišlјenja na posmatranom području, naročito u odnosu na ostatak programske ponude na datom području.
Sa izuzetkom distribucije programa javnog medijskog servisa, pitanje troškova u vezi sa obaveznim prenosa nije regulisano zakonom.
Operatori su dužni da sve medijske usluge distribuiraju na pravičan, transparentan i nediskriminatoran način.
Praksa operatora da različito tretiraju programe sa visokim rejtinzima (bez kojih programski paket ne bi bio privlačan korisnicima) i programe koji nemaju atraktivne sadržaje, odnosno da jednima plaćaju dok od drugih naplaćuju distribuciju sadržaja ne znači i da operatori vrše diskriminaciju prema pružaocima medijskih usluga.
Naime, diskriminacija je pravljenje razlike izmedju subjekata koji su jednaki, odnosno koji se nalaze u istim pozicijama. Kako se programi sa visokim i niskim rejtinzima ne nalaze u istoj poziciji na tržištu, ne može se tvrditi da se prema nepopularnim programima vrši diskriminacija, zato što se njihova distribucija naplaćuje.
Primenom pravila o obaveznom prenosu pitanje ko kome treba da plati se dodatno usložnjava, jer dolazi do narušavanja konkurencije na tržištu, obzirom da navedena pravila, iako vođena opravdanim cilјevima, po svojom prirodi predstavlјaju ograničenje slobode pružanja usluga.
U svakom slučaju bilo bi nepravedno nametnuti operatoru obavezu plaćanja sadržaja koje je protiv svoje volјe dužan da distribuira u svom sistemu. Isto tako, u zemlјama u kojima postoji pravilo obavezne ponude (must offer) bilo bi nepravedno da pružalac medijske usluge plaća naknadu za prenos programa koji je dužan da ponudi javnosti.
Stoga smatramo da pružalac medijske usluge ne bi trebalo da zahteva naknadu od operatora koji je usled primene pravila o obaveznom prenosu dužan da putem svoje mreže distribuira njegove programske sadržaje. Takođe, smatramo da operator ne bi trebalo da zahteva naknadu od pružaoca medijske usluge u istoj situaciji, obzirom da će se na listi Regulatora naći samo oni programi čiji je prenos od javnog interesa i čije postojanje u ponudi doprinosi postojanju medijskog pluralizma.
U postupku utvrđivanja liste Regulator je dužan da poštuje načela srazmernosti i javnosti, kao i da vodi računa da obaveze koje se propisuju operatoru ne budu nerazumne (čl. 106. st. 2 ZEM-a).
Dakle kao što je već napomenuto, Regulator prilikom sastavlјanja liste mora da vodi računa o tome da nametanje obaveze prenosa predstavlјa akt narušavanja konkurencije na tržištu, kao i određeno ograničenje slobode za operatore, iz kog razloga lista ne treba da bude suviše široka, već da sadrži samo one programe čije postojanje u ponudi na nesumnjiv način doprinosi ostvarenju javnog interesa i postojanju medijskog pluralizma.
Takođe, javnost bi na neki način trebalo da bude uklјučena u proces utvrđivanja liste, bilo kroz javnu raspravu, bilo kroz neformalne konsultacije sa svim zainteresovanim stranama, a naročito sa subjektima koji su u prvom redu dužni da primenjuju pravila o obaveznom prenosu.
Na kraju, želimo i da uputimo kritiku na postojeće zakonsko rešenje.
Naime, kao što smo već naveli, u skladu sa članom 106. ZEM-a, obaveza prenosa se može nametnuti jedino operatoru čiju elektronsku komunikacionu mrežu za distribuciju i emitovanje medijskih sadržaja koristi značajan broj krajnjih korisnika kao jedini ili prvenstveni način za primanje medijskih sadržaja. Isto pravilo je propisano i članom 101. Zakona o elektronskim komunikacijama (ta odredba je inače preuzeta iz Direktive o univerzalnim uslugama).
Međutim, nije baš najjasnije kada će se ovaj uslov ispuniti. Naime, u situaciji kada je minimum 95% teritorije pokriveno digitalnim terestričkim signalom, teško je zamisliti da postoji područje na kojem će jedan operator (kablovske, satelitske ili IPTV mreže) predstavljati jedini ili prvenstveni način za primanje medijskih sadržaja.
Takođe, postavlja se pitanje da li je uopšte potrebno propisivati pravila o obaveznom prenosu programa komercijalnih pružalaca medijske usluge. Kako što smo već naveli, u većini evropskih zemalja obaveza prenosa postoji isključivo kako bi se osigurala distribucija programa javnih medijskih servisa, jer su ti programi i najbliži definisanom javnom interesu u oblasti javnog informisanja.
Imajući u vidu da kod nas već postoji zakonska obaveza prenosa programa javnih medijskih servisa i to putem svih platformi za distribuciju sadržaja, smatramo da nema potrebe uvoditi i programe komercijalnih pružalaca medijske usluge u režim obaveznog prenosa, naročito pošto primena pravila o obaveznom prenosu dovodi do narušavanja konkurencije na tržištu, obzirom da ta pravila predstavlјaju ograničenje slobode pružanja usluga.
